NOVI SAD – Ovaj trg, nekadašnji novosadski Žitni trg, spada u najstarije delove grada, a na planu grada iz 1745. godine ne predstavlja posebnu celinu već je deo današnje Pašićeve ulice, tada pod imenom „Velika čaršija“
Trg se kroz istoriju najčešće nazivao Žitni trg. Ovo ime je dobio krajem 18. veka, kada je ovamo iz Zmaj Jovine prebačena žitna pijaca, pa je trg dobio ime Žitni trg. Od 1927. dobija ime Kneginje Zorke, a za vreme okupacije ponovo nosi ime Žitnog trga, ali na mađarskom jeziku.
Inače, Svetozar Marković je jedno vreme živeo i delovao kao emigrant u Novom Sadu. Pored ostalog bio je aktivan i u Zadruzi Srba zanatlija, čije se sedište nalazilo na ovom trgu.
Danas se na zgradi Matice srpske nalazi tabla posvećena ovom rodoljubu.
Na trgu, na mestu gde se ukrštaju Kisačka i Temerinska ulica se nalazio kameni krst postavljen 1852. povodom bombardovanja Novog Sada 12. juna 1849. godine.
Posle Drugog svetskog rata krst je morao biti premešten na Almaško groblje, a kako je postojao strah da bi mogao biti uništen od strane novih vlasti, posvećen je žrtvama iz Drugog svetskog rata.
Turski han
Zahvaljujući novom, povoljnijem položaju Novi Sad se brzo razvijao u naprednu varoš trgovaca, zanatlija i baštovana.
S tim u vezi u njemu je naročito oživeo trgovački i robni promet, tako da je u gradu i boravilo i kroz njega prolazilo mnogo stranih trgovaca.
Trgovci koji su u Novi Sad dolazili iz Turske i uopšte sa balkanskih prostora, bili su obavezni da odsednu i neko vreme provedu u hanu, kao u nekoj vrsti karantina. Zbog toga su Novosađani ovu gostionicu i nazivali Turski han ili kraće Han.
Trgovci i putnici sa Balkana u Novi Sad su dolazili iz Srema drumom i preko pontonskog mosta na Dunavu, a takođe i lađama.
Oni su svojim laćama i robom stizali skoro do samog hana Dunavom, jednim od mnogih rukavaca Dunava, koji se sa istočne strane uvlačio u gradsku teritoriju i prolazio kroz Podbaru.
Han je postojao ceo jedan vek, od 1748. do 1849. godine, kada je porušen i spaljen, kao i skoro ceo grad, prilikom bombardovanja grada sa Petrovaradinske tvrđave.
Do izgradnje Doma za nezbrinytu decu, plac na mestu nekadašnjeg Hana služio je za loptanje đaka Miletićeve osnovne škole i kao mesto na kojem je gostovao čuveni „Cirkus Henri“.
Kako je Trg Marije Trandafil umalo postao centralni gradski trg
Mestu na kojem je bio han i dalje je pridavan značaj, pa je ustupano samo na privremenu upotrebu.
Bilo je raznih kombinacija za šta da se iskoristi za duže vreme. Posle Revolucije 1848-49. godine i rušenja grada predstojalo je podizane nove Gradske kuće.
Prema zamisli Svetozara Miletiha, gradonačelnika 1871/72. godine, novu Gradsku kuću trebalo je podići na mestu gde je bio han, naročito s obzirom na veličinu placa.
Tome bi, po njegovoj zamisli, sledilo formiranje centralnog gradskog trga i osim Gradske kuće, podizanje još niza reprezentativnih zgrada, međy kojima i centralne gpadcke osnovne škole (samo je to i realizovano – Nikolajevska škola).
Ovoj Miletićevoj koncepciji formiranja centralnog gradskog trga suprotstavljena je druga – da se trg oblikuje ispred katoličke crkve.
Ova druga koncepcija je usvojena i realizovana na prelazu iz 19. u 20. vek, gradnjom nove katoličke crkve na istom mestu, nove Gradske kuće preko puta nje i još nekoliko drugih građevina.
To mesto, današnji Trg Slobode, ima i danas funkciju cetpalnog gradskog trga, iako grad ima deset puta više stanovnika nego na početku ovog veka.
Od sirotišta do najznačajnije srpske institucije
Plac na kojem je bio han pričekao je još 25 godina na drugu namenu, kada ga je kupila bogata novosadska dobrotvorka Marija Trandafil i zaveštala Matici srpskoj da na njemu podigne današnju zgradu, namenjenu Domu za nezbrinytu decu.
Koliko je ovo bio veliki doprinos rešavanju jednog krupnog socijalnog problema ne treba posebno podvlačiti.
Dom je predat na upotrebu 1912. godine.
Ovoj svrsi je dom, međutim, služio samo do 1929. godine, kada se ova institucija preselila u takođe za njy podignutu zgradu izvan grada – na Sajlovu (današnji Veterinarski institut).
U zgradu doma uselila se Matica srpska koja se u njoj i danas nalazi.
Zgrada Matice srpske zvanično pripada Ulici Matice srpske 1, pa samo iz tog razloga ovaj put nećemo detaljnije pisati o njoj.
Zbog ogromnog značaja za nacionalni identitet i kulturno nasleđe srpskog naroda, ova zgrada i institucija koja se u njoj nalazi biće detaljno opisani u nekom narednom tekstu.
Miletićeva (Nikolajevska) osnovna škola
Preko puta zgrade Matice srpske se nalazi zgrada Srpske osnovne škole, poznatije kao Miletićeva osnovna škola, izgrađena u stilu klasicizma, sa osnovom u obliku ćiriličnog slova „Š“.
Građena je od 1871. do 1874. godine u porti Nikolajevske crkve, na osnovu projekta Đerđa Molnara, „troškom varoške opštine“ po odluci Glavne skupštine Magistrata iz 1869. godine.
Usvajanje Zakona o javnoj nastavi 1868. godine bilo je od velikog značaja za razvoj prosvete u Novom Sadu.
Nastava je postala dostupna svim veroispovestima, uz obavezu roditelja da svoju decu moraju slati u škole.
U njoj su se učila deca ljudi zbog kojih je Novi Sad Nazvan Srpskom Atinom ili Srpskim Parizom.
Miletićeva škola i danas je obrazovna ustanova. U njoj se danas nalazi prosvetna ustanova za škola za školovanje ugostiteljskih kadrova, pa je podrum preadaptiran u poznati novosadski restoran „Staro zdanje“.
Na fasadi zgrade nalazi se postavljena tabla sa likom Svetozara Miletića.
Palata Tomin
Palata Tomin na trgu Marije Trandafil pod brojem 12 predstavlja jedan od najvrednijih primera mađarske secesije na prostoru Novog Sada.
Palata advokata Tomina izgrađena je 1909. godine u stilu secesije i pripada tipu gradskih palata srednje Evrope.
Više zone fasade detaljno su ukrašene dekorativnom opekom i belim malterskim ukrasom.
Krase je tri elegantno izvijena zabata koji vertikalno dele fasadu. Podnožje zgrade, portali i balkoni napravljeni su od crvenkastog veštačkog kamena što je jedan od prvih primera upotrebe ovog materijala na našim prostorima.
Kako zub vremena nije bio naklonjen ovoj građevini, ona je u trenutku pisanja ovog teksta podvrgnuta opsežnim restauratorskim radovima, kako bi se sačuvala za buduće generacije novosađana.
Zanatski dom
Jednospratna zgrada pored Palate Tomin posebno se ističe krupnim ćiriličnim slovima od profilisanog lima i natpisom „Zanatski dom“.
Između ovog natpisa, nalazi se reljefna grupa sa frontalno postavljenom figurom majstora kovača – kovača i njegovog šegrta, uz nakovanj i kolarski točak, kao simbola njihovog zanata.
Novi Sad je tokom proteklih vekova bio veoma jak regionalni trgovački centar, u kome su se istovremeno razvijali zanati.
Kako je rastao broj stanovnika, tako su jačale zanatlije, pa je prema popisu Banske u prave 1933. godine bilo čak 1.372 zanatlija.
U ranijoj prošlosti grada najviše su bili razvijeni ćurčijski, kapamadžijski, čizmarski, kujundžijski, bravarski i kazandžijski zanat.
Kasnije su mnogi od ovih zanata izgubili na značaju. Tokom vremena smanjuje se broj samostalnih radnji, ali se sve više razvija mala privreda.
Koliko god mislili da je zanatstvo prevaziđeno, podaci sa kraja 20. veka nas demantuju. Naime, tada je u privrednom registru u Novom Sadu bilo upisano 3.600 samostalnih zanatlija.
Novosadske zanatlije se tradicionalno okupljaju u Zanatskom domu, a ovde se održavaju i sva svečarska dešavanja koja su vezana za novosadske zanatlije.
Kenigštetlerova palata
Na Trgu Marije Trandafil broj 7, a u produžetku Pašićeve ulice i u blizini „Miletićeve“ škole u Novom Sadu, nalazi se jedan od veoma lepih objekata iz prošlosti Novog Sada – palata porodice Kenigštetler.
Fabrikanti iz familije Kenigštetler, naručili su krajem 19. veka, projekat palate za svoj dom, koja je vremenom postala statusni simbol za sve Novosađane i u čije bogatstvo nije trebalo sumnjati.
Prelepo zdanje, podigla je porodica Kenigštetler 1894. godine u stilu istorizma, dok je ime arhitekte do danas ostalo nepoznato.
Poznato ime u tadašnjoj privredi Novog Sada, porodica Kenigštetler, posedovala je fabriku vinskog sirćeta i alkoholnih proizvoda, koja se nalazila u zaleđu palate.
Svoje proizvode su bučno reklamirali, a dobitnici su mnogih priznanja za kvalitet na izložbama u Beču, Pragu, Lincu, Apatinu…
Iako je bogata, porodica Kenigštetler je svoju porodičnu kuću podigla daleko od vreve Glavne ulice, a po svemu sudeći nisu nimalo pogrešili u izboru lokacije.
Na istoj strani ulice, već je tada postojala Srpska narodna škola („Miletićeva“), dok je na trgu pored monumentalnog kamenog Krsta, uvek bila gužva i vreva na ondašnjoj Žitnoj pijaci.
Preko puta, na uglu Temerinske i Kisačke ulice, najprivlačnije je bilo okupljanje u pravoj narodnoj kafani „Tri krune“. Sve ovo je pogodovalo preduzimljivim Kenigštetlerovima da plasiraju proizvode iz svoje fabrike.
Palata danas nema stambenu namenu i nalazi se u vlasništvu jedne kompanije.
Porodica Kenigštetler je u Drugom svetskom ratu, kao i mnogi drugi Jevreji, tragično stradala u novosadskoj raciji 1942. godine, ali i u zloglasnom Aušvicu.
Trg Marije danas
Trg Marije Trandafil danas predstavlja veoma prometnu ulicu, kroz koju se sliva sav saobraćaj koji ide iz najužeg gradskog jezgra.
Rušenjem objekta pored zgrade Matice srpske oslobođen je veliki plac koji je prenamenovan u parkiralište za automobile.
U njoj se nalazi nekoliko ugostiteljskih objekata, hotela i hostela.
Na samo kraju ove ulice nalazi se kafana „Jedno mesto“, jedno od omiljenih svratišta ljubitelja kafanske muzike i provoda.
Ko je bila Marija Trandafil, poznata novosadka dobrotvorka?
Marija Trandafil je bila najveća novosadska, ako ne i srpska, dobrotvorka.
Rođena je u bogatoj novosadskoj porodici, u kući koja je u Novom Sadu poznata pod nazivom „Kuća ikone“ i koja se nalazi u Grčkoškolskoj 11, na samom uglu sa Pašićevom ulicom.
Nakon smrti roditelja, postaje štićenica bogatih rođaka, a staratelji je sa 16 godina udaju za četrdesetogodišnjeg Jovana Trandafila.
Bila je pismena i govorila je nemački jezik, što je bila prava retkost za ondašnje vreme.
Pripadala je Novosađankama i Vojvođankama dobrotvorkama koje su samostalno uvećavale svoje bogatstvo i investirale ga u pomoć siromašnim slojevima.
Nakon smrti muža Jovana i dece, Sofije i Koste, koja su prerano preminula, Marija se posvećuje dobrotvornom radu i zaveštavanju, najviše ulažući u obrazovanje dece i pomaganje najsiromašnijima.
Bračni par Trandafil je i pre Jovanove smrti dobar deo svog kapitala testamentom odredio za razne dobrotvorne svrhe, a nakon muževljeve smrti, Marija je kapital uvećala i povećala broj zaveštavanja.
Ulagala je novac i u obnovu novosadske Nikolajevske crkve (preko puta Matice srpske, u kojoj je i sahranjena pored supruga i dece), te je iz temelja obnovila i opremila, takođe novosadsku, Jermensku crkvu, koja je pripada katoličkoj zajednici.
Marija Trandafil bogatstvo nije shvatala kao sreću, već kao iskušenje.
Luka Jocić u knjizi „Tridesetogodišnje ugodne i neugodne uspomene 1854-1884“, pišući o Mariji Trandafil navodi da je znala da kaže:
„Kamo sreće da su mi živa moja deca, ma kraj njih živela u najvećoj sirotinji. Srećnija bih bila i više bih radosti imala, no što mi daje ovo mrtvo blago, koje ću i onako ostaviti tuđinu“.
Najviše je pomagala siromašnima i bolesnima, kao i učenicima.
Stipendirala je đake novosadske gimnazije, a njeno najveće zaveštanje je „Zavod za negu i izdržavanje sirote i siromašne srpske dece“ koje se nalazilo u današnjoj zgradi Matice srpske u Novom Sadu.
Još jedan izvanredan legat Marije Trandafil je „Zaklada Marije Trandafil za novosadske gimnazijske đake“, koja je za cilj imala obezbeđivanje učeničkih stipendija pod patronatom „Novosadske Velike Srpske Gimnazije“.
Kada je u Novom Sadu vladala glad, Marija je hranom pomagala gladne bez obzira na njihovu naciju i veru.
U njenom vlasništvu su bile mnoge kuće u strogom centru Novog Sada, u Zmaj Jovinoj, Miletićevoj, Pašićevoj i Dunavskoj.
Pročitajte još:
Preuzmite našu Android aplikaciju sa Google Play Store.
