BEOGRAD – Da li ste nekad čuli da u svakodnevnom govoru stanovnici AP Vojvodine kažu „dole u Srbiji“, kao da je Srbija odvojen entitet od Vojvodine?
Takav „narativ“ je posledica višedecenijskog inženjeringa koji je svoju formalizaciju dobio za vreme postojanja Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), konkretno 1974. godine, kada je autonomna pokrajina Vojvodina, zajedno sa Kosovom i Metohijom, dobila takav ustavni položaj koji je čini zasebnom celinom u odnosu na ostatak Srbije.
Istorijska pozadina donošenja Ustava SFRJ iz 1974. godine leži u pobedi politike samoupravljanja i „federiranja federacije“ (stvaranja labave savezne države ili kako se često govori „odumiranja države“) slovenačkog komuniste Edvarda Kardelja, nad politikom snaženja jedinstvene Jugoslavije, koju je propagirao jugoslovenski komunista srpskog porekla Aleksandar Ranković.
Smenom Rankovića na čuvenom Brijunskom plenumu, dolazi do pobede Kardeljeve struje i politike, i počinje proces ustavnih reformi koji je prvo doveo do amandmana 1971. godine, da bi kruna novog ustrojstva države usledila tri godine kasnije.
Svemu tome prethodile se velike demonstracije potekle sa Univerziteta u Prištini, kojima su Albanci zahtevali da Kosovo postane republika u Jugoslaviji, dok smo skoro u istom periodu u Beogradu imali studentske proteste kojima su beogradski studenti zahtevali više komunizma.
Nacionalistički protesti odigravali su se i kroz tzv. Masovni pokret (MASPOK) u Hrvatskoj, gde je hrvatsko rukovodstvo predvođeno Mikom Tripalom i Savkom Dabčević Kučar zahtevalo da se Jugoslavija reformiše tako što će faktički postati nezavisna država.
Dakle, dok u Prištini i Zagrebu jačaju nacionalističke i separatističke tendencije, u Beogradu se odvijaju potpuno suprotni procesi. Na taj način je stvorena društvena klima u kojoj bi jedan ustav, koji će biti donet 1974. godine, bio prihvaćen.
Društvene okolnosti komunističke Jugoslavije sa kraja šezdesetih i početka sedamdesetih godina pretočene su u stvaranje pravno-političkog sistema, tako što je ustav iz 1974. godine postao završna faza ustavnopravne razgradnje komunističke Jugoslavije.
Tim Ustavom je Jugoslavija od federacije suštinski postala konfederacija, ili u slobodnom prevodu, savez nezavisnih država.
Kažemo suštinski, jer to na taj način nije bilo predviđeno ovim ustavom, ali jeste odredba da svaki narod ima pravo „na samoopredeljenje, kao i na otcepljenje“.
U ovom slučaju se govori o narodima, a ne o federalnim jedinicama koje su činile Jugoslaviju, ali će kasnijom arbitražom pred čuvenom Badinterovom komisijom, pravo na otcepljenje biti dato federalnim jedinicama komunističke Jugoslavije.
Ne treba imati sumnje da je Pandorinu kutiju za ovakvu odluku otvorio upravo pomenuti Ustav proglašen 21. februara 1974. godine.
Status koji su pokrajine na osnovu tog ustava imale u Srbiji nije imala nijedna druga jugoslovenska republika.
Štaviše, nijedna druga republika nije ni imala pokrajine u svom sastavu!
To je bilo rezervisano samo i isključivo za ratom i stradanjem najviše namučenu i iznurenu Srbiju. Neko bi se zapitao – zašto su Srbiji nametnute dve autonomne pokrajine, pod izgovorom prisustva manjinskih naroda u Vojvodini, i većinskog albanskog naroda na Kosovu i Metohiji?
Zašto recimo nije formirana pokrajina srpskog narod u Bosni i Hercegovini, ili pokrajina u krajiškim oblastima Socijalističke Republike Hrvatske gde su živeli Srbi?
Tako nešto je uostalom i predlagao istaknuti komunistički funkcioner Moša Pijade. Odgovor na to je dat deceniju i po pre održavanja Druge sednice AVNOJ-a u Jajcu, na čuvenom Drezdenskom kongresu Komunističke partije Jugoslavije iz 1928. godine, kada je definisano da je Kraljevina Jugoslavija „imperijalistička tvorevina“, u okviru koje je potrebno formirati nezavisne države Hrvatsku, Crnu Goru, Makedoniju i Sloveniju, a albanskom i mađarskom narodu dati pravo na otcepljenje jer je „njihovu zemlju anektirala srpska buržoazija“.
U čemu se ogledao status Vojvodine (ali i Kosova i Metohije) koji je zbog ovog ustava bio toliko poguban i za današnju Srbiju?
Najviše u tome što su Vojvodini data široka ovlašćenja u odnosu na tzv. užu Srbiju, zaključno sa pravom veta na odluke koje bi donela Srbija.
Osim što Srbija nije mogla da donese nijednu odluku bez saglasnosti Vojvodine i Kosova i Metohije, dok su pokrajine to mogle da učine bez saglasnosti Srbije, Vojvodina je imala i svoju zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast.
Sve one prerogative koje suštinski ima jedna nezavisna država. Tako može da se kaže da, iako je imala ustavni status pokrajine, Vojvodina je na osnovu tog ustava bila republika unutar republike.
Deluje li vam poznata paradoksalna sintagma „Vojvodina republika“? Njeni propagatori neskriveno žale upravo za pomenutim Ustavom iz 1974. godine.
I dok je ustavnopravna nepravda naneta Srbiji vremenom otklonjena, ona mnogo gora i perfidnija, kulturološka i identitetska, ostavila je svoje trajne posledice.
Paralelno sa pokušajem da Vojvodinu ustavno, privredno i ekonomski odvoje od ostatka Srbije, komunističke elite su radile na tome da stvore lažnu i veštačku vojvođansku naciju.
Taj projekat danas deluje da je ugašen, posebno nakon političke promene koja se dogodila u Vojvodini 2016. godine kada su pokrajinsku administraciju preuzele političke snage koje na prvo mesto stavljaju tradiciju „Srpskog Vojvodstva“, ali je projekat tzv. vojvođanske nacije, i dugo nakon pada separatističke administracije krajem osamdesetih, ostao da tinja u severnoj srpskoj pokrajini.
Dolaskom na vlast Slobodana Milošević, i smenom Ivana Stambolića nakon famozne Osme sednice Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije, pobedila je politika najbolje oličena u sloganu „Srbijo iz tri dela, ponovo ćeš biti cela“.
Srpski narod saborno je stao uz volju nove političke administracije u Srbiji da se izvrše reforme Ustava iz 1974. godine i da se Vojvodini oduzmu separatističke ingerencije, koje su privredno i ekonomski kočile ostatak Srbije, ali i pretile da se teritorija za čije oslobođenje i ujedinjenje su se Srbi vekovima borili, u nekom trenutku postane nezavisna država.
„Jogurt revolucija“ iz 5. oktobra 1988. godine je svakako pozitivan događaj u istoriji srpskog naroda i države. Da nije bilo demonstracija kojima je oborena separatistički nastrojena pokrajinska nomenklatura, ne bi bilo ni ustavnih promena iz 1989. godine i povratka obe srpske autonomne pokrajine u ustavni okvir jedinstvene Srbije.
Ko zna u kakvoj političkoj klimi i atmosferi bi vojvođanski Srbi, kao i ostali manjinski narodi Vojvodine, dočekali pad Berlinskog zida i komunizma u Evropi, koji je ujedno označio i nezaustavljivi kraj Jugoslavije.
