NOVI SAD – Današnja Jevrejska ulica je na najstarijem planu Novog Sada iz 1745. godine bila deo Futoške ulice, koja se prostirala sve do Trga slobode.
Jevreji su se u tadašnji Petrovaradinski Šanac doseljavali iz severnih i zapadnih pokrajina austrijskog carstva, a najviše posle pada Beograda u turske ruke 1739. godine.
Nakon što je tadašnji Petrovaradinski šanac dobio status slobodnog kraljevskog grada i preimenovan u Novi Sad, uz sve privilegije i obaveze koje su išle uz taj status, gradske vlasti morale su da obezbede poseban kvart u kojem će se naseliti Jevreji.
Tako je jedan deo Futoške ulice, od Trga slobode do Sinagoge, preimenovan u Jevrejsku ulicu.
Ime Jevrejska ulica je ostalo sve do 1930-tih, kada je promenjeno u Kralja Petra II, zajedno sa ostatkom Futoške ulice.
U periodu od 1941 do 1944 nosila je naziv Rakoczy Ferenc II utca.
Od 1944 do 2000 nosila je naziv Ulica JNA, i to od Trga slobode sve do Kasarne na Futoškom putu, a odatle najpre Bulevar Edvarda Kardelja, pa kasnije Bulevar revolucije.
Početkom 1990-tih ulica je podeljena na tri dela i vraćeni su stari nazivi Jevrejska, Futoška ulica i Futoški put.
Velikim urbanističkim radovima 1970-tih i 1980-tih godina, ulica je znatno skraćena. Novoizgrađeni produžetak Bulevara Mihajla Pupina presekao je Jevrejsku ulicu, te je na njenom delu koji se nalazio bliže centru grada formiran Pozorišni trg.
Tom prilikom, za potrebe izgradnje zgrade Srpskog narodnog pozorišta porušen je jedan deo kuća ove ulice.
Sa druge strane, Bulevar oslobođenja presekao je Futošku ulicu, pa je Futoška pijaca koja se do tada nalazila negde na sredini trase novog bulevara, pomerena u Jevrejsku ulicu.
Istorijat Jevrejske ulice usko je vezan za doseljavanje jevrejske zajednice na teritoriju Novog Sada.
Na prelazu iz XVIII u XIX, kada se u senci Petrovaradinske tvrđave malo Racko selo transformisalo u Petrovaradinski šanac i polako prerastalo u današnji Novi Sad, iz svih delova Habzburške monarhije počeli su pristizati ljudi različitih veroispovesti i zanimanja.
Jevreji su se u tadašnji Petrovaradinski Šanac doseljavali iz severnih i zapadnih pokrajina austrijskog carstva, naročito posle naredbe austrijskog cara Karla III iz 1726. godine, kojom je Jevrejima u Austriji pravo na sklapanje braka ograničeno na samo jednog člana u svakoj porodici.
Tada su mnogi mladi Jevreji i Jevrejke napustili svoje domove i doselili se u slabo naseljene i slabije kontrolisane južne krajeve.
Petrovaradinski Šanac ih je primio jer je bio tolerantniji od mnogih većih gradova Monarhije.
Godine 1749, odobreno je osnivanje Jevrejske opštine kao zvanične administrativno-upravne i verske organizacije Jevreja u gradu, na čelu sa sudijom.
Od tada, pa sve do Drugog svetskog rata, jevrejska nacionalna zajednica nesmetano je živela i privređivala u Novom Sadu.
Svakako najznačajniji objekat u ovoj ulici je Novosadska sinagoga, jedna od ukupno četiri u Republici Srbiji.
Pa ipak, treba istaći da današnja sinagoga nije prva koja je na tom mestu izgrađena, već ni manje ni više nego peta!
Najraniji podaci o postojanju sinagoge u Novom Sadu sreću se u istorijskim zapisima iz 1717. godine. Bila je to jednostavna građevina od nepečene cigle, pokrivena trskom, prilagođena nameni, a nalazila se u nekadašnjoj Gospodskoj ulici.
Skoro tri decenije u njoj je držana služba za Jevreje iz Novog Sada i okolnih sela.
Odlukom Magistrata Slobodnog kraljevskog grada Novog Sada iz 1748. godine ova bogomolja je morala biti dislocirana bez odlaganja.
Na molbu Jevrejske opštine određena je trajna lokacija za novi molitveni dom na mestu gde se nalazi današnja velelepna sinagoga.
I ova, druga po redu građevina, sazidana je od lošeg materijala, mala i teskobna, a korišćena je do 1780. godine, kada je zajednica odlučila da se zaduži i podigne veću i kvalitetnije građenu sinagogu.
Treća sinagoga je služila do 1826. godine. Te godine je osvećena nova, četvrta sinagoga, sagrađena na mestu stare i na dokupljenom susednom placu.
Ova sinagoga, pak, delimično je izgorela u požaru tokom bombardovanja Novog Sada 1849. godine. Obnavljana je i opremana u nekoliko navrata.
Poslednja služba obavljena je u ovoj sinagogi 3. juna 1906. godine, nakon čega je početa gradnja pete sinagoge, a osvećenje nove izvršeno je 8. septembra 1909. godine.
U doba okupacije u sinagogi su zatvarani novosadski Jevreji koji su nakon toga bili deportovani u koncentracione logore.
Danas sinagoga nema svoju prvobitnu namenu već se u njoj održavaju koncerti klasične muzike i predstave.
1991. godine novosadska sinagoga je uvrštena u prostorno kulturno-istorijsku celinu od velikog značaja i ima drugi stepen zaštite države Srbije.
Na ulazu u sinagogu stoji natpis: „Ki beti, bet tefila ikara l’kol ha mim“ (Neka ova kuća bude dom molitava za sve narode) (Isaja 56:7).
Sa obe strane sinagoge podignute su zgrade. Jedna je bila jevrejska osnovna škola i dugo vremena, sve do izgradnje nove Baletsko-muzičke škole, služila je kao srednja baletska škola.
Jevrejska osnovna škola počela je sa radom 1796. godine, u maloj i trošnoj kući koja se nalazila uz sinagogu, a današnji objekat izgrađen je 1907. godine.
Za vreme Prvog svetskog rata služila je kao bolnica, zatim je još neko vreme pripadala vojsci, a na molbu Jevrejske opštine vraćena je prvobitnoj nameni 1919. godine.
Drugi objekat pored Novosadske sinagoge je zgrada jevrejske opštine.
Još jedan značajan objekat u ovoj ulici je zgrada na uglu Jevrejske i Vase Pelagića, izgrađena kao Carinarnica krajem XIX veka.
Novosađanima je poznata kao zgrada Republičkog geodetskog zavoda, ili kraće Katastar. Zgrada se svojim gabaritima i raskošno dekorisanom fasadom ističe u odnosu na susedne objekte.
Ovo je jedna od ulica kojom su saobraćali tramvaji od 30. septembra 1911. do istog dana 1958. godine, kada je ukinut.
Ovuda je prolazila Linija jedan, poznata kao bela linija, sa trasom od Futoške Kapije do Temerinske ulice.
Ova linija je išla od banje i bolnice duž Futoške ulice, Jevrejske, Zmaj Jovine pored Vladičinog dvora i onda Pašićevom i Temerinskom do kanala, gde je bio kraj linije.
U ovoj ulici stanovalo je nekoliko znamenitih Novosađana.
Poznati lekar dr Georg Šosberger stanovao je u ovoj ulici, baš kao i njegov praunuk dr Aleksander Šosberger, prvi upravnik gradske bolnice u Novom Sadu.
Takođe, u toj ulici stanovala je i Judita Horovic, žena trgovac i borac za prava žena.
Pored zaslužnih Jevreja, u Jevrejskoj ulici su stanovale i boravile i druge znamenite istorijske ličnosti sa ovih prostora.
Vlasnik kuće sa brojem 2 bio je gospodar Jevrem Obrenović, a osim njega, u toj kući je stanovala i 1852. godine preminula, kneginja Ljubica, žena kneza Miloša Obrenovića. U ovoj kući je povremeno stanovao i knez Mihajlo Obrenović.
Već tokom prvih dana okupacije, vojna uprava grada je zahtevala od Srba i Jevreja da dokažu da su pre 31. oktobra 1918. stanovali u Novom Sadu, te je trebalo dokazivati i mesto stanovanja predaka.
Svi koji nisu mogli podneti tražene dokaze, smatrani su doseljenicima, odnosno kolonistima, i njihova dalja sudbina zavisila je od vojnih komandanata.
Jevrejsko stanovništvo muškog pola dobilo je pozive da se jave na prinudni rad.
Većina pozvanih upućeni su u okupiranu Ukrajinu, odakle se vratilo svega jedanaest osoba.
Sledeći veliki pogrom desio se tokom Novosadske racije januara 1942. godine, kada je veliki broj žitelja ove ulice ubijen i bačen u ledeni Dunav.
Proređena i demoralisana jevrejska zajednica u Novom Sadu je pod tim teškim okolnostima živela sve do 19. marta 1944. godine, kada su nemačke vojne snage okupirale Mađarsku i kada su nastupila još teža vremena za Jevreje Novog Sada.
Donete su naredbe o nošenju žute zvezde, o zabrani putovanja Jevrejima u druga mesta, o sekvestriranju celokupne jevrejske imovine.
Dana 26. aprila Gestapo i SS počeli su da hapse i odvode sve Jevreje u prostorije sinagoge u Novom Sadu.
Odatle su transportovali za Suboticu, Bačku Topolu i Baju gde su bili sabirni logori.
Iz sabirnih logora su u raznim vremenskim razmacima polazili transporti za logore uništenja, najviše u Aušvic.
Za vreme Drugog svetskog rata ubijeno je, poginulo i umrlo u logorima 3020 novosadskih Jevreja, od 4350, koliko ih je pre rata živelo u gradu.
U godinama nakon Drugog svetskog rata nacionalizovana je opštinska imovina i sem sinagoge, kapele i domarskog stana na Jevrejskom groblju te kancelarije i kluba Opštine, sve ostale nepokretnosti su oduzete.
Nakon formiranja države Izrael, upućen je poziv Jevrejima iz celog sveta da se dosele u novoformiranu državu.
Za Jevreje iz tadašnje države koji su se odlučili za preseljenje u Izrael, to je značilo da se tom prilikom moraju odreći jugoslovenskog državljanstva i samim tim su, po ondašnjim zakonima, izgubili pravo vlasništva na svojim nekretninama.
Jevrejsku ulicu oduvek je karakterisalo mnoštvo trgovina i zanatskih radionica, a kako se nalazila na važnom putu ka Futogu, koji je u to vreme bio sedište Grofovije, važila je za veoma prometnu.
Tako je i danas. Veliki broj trgovina, ugostiteljskih objekata, pekara i zanatskih radnji nalaze se u ovoj ulici, a Futoška pijaca za Novosađane važno je mesto snabdevanja različitom robom.
Tokom kriznih godina ’90-ih, Futoška pijaca je bilo mesto snabdevanja za većinu Novosađana, jer je tu po povoljnim cenama mogla da se kupi raznovrsna roba, od stranih čokolada do firmirane garderobe.
Za vreme hiperinflacije ovde je i strani novac bio roba koja se kupovala, pre nego što cela mesečna plata bude obezvređena.
Oni koji su tih dana posećivali Futošku pijacu još pamte preprodavca deviza velikog stomaka, sa istetoviranim znakom Mercedesa na pupku.
Što bi naš narod rekao, „Čovek bez stomaka, k`o Mercedes bez znaka“.
Cigarete, kojih u prodavnicama uglavnom nije bilo, ovde ne samo da su uvek mogle da se nađu, nego je i ponuda bila za svačiji džep – od „krdže“ do zlatnog Marlbora.
Sa otvaranjem modernih tržnih centara i povećanjem životnog standarda, ova pijaca je malo izgubila na atraktivnosti, ali je i danas dobro snabdevena i posećena.
Jevrejska ulica je danas važan saobraćajni pravac koji vodi do samog centra grada.
Pročitajte još:
Preuzmite našu Android aplikaciju sa Google Play Store.
