VOJVODINA – “Poljoprivrednik” je specijalizovani list za selo i poljoprivredu, jedinstven ne samo po tome što postoji i redovno izlazi 67 godina, već i što je ostao list poljoprivrednih proizvođača, nastojeći da prenese čitaocima dostignuća pre svega domaće nauke i struke, koja su primenljiva u proizvodnji. Portal Vojvodina uživo, zajedno sa listom “Poljoprivrednik” prenosiće, do kraja godine, najzanimljivije tekstove iz Poljoprivrednog kalendara 2024. godine.
Običaj kraljice je deo agrarno-magijskih običaja za plodnost, koji su vekovima imali veliki značaj kod zemljoradničkog stanovništva Vojvodine, sve do Drugog svetskog rata. Nakon toga su stigle nove društveno-ekonomske i političke promene, koje su doprinele gubljenju mnogih običaja, pa i obreda kraljica, jer se izgubila i vera u prvobitno značenje praznika. Običaj kraljica se najduže zadržao u Sremu, i to u selima zapadnog Srema, a u Bačkoj i Banatu se izgubio početkom 20. veka, a negde i znatno ranije.
Pre Drugog svetskog rata litijski ritual je u naseljima mnogih srpskih oblasti neizostavno izvođen svake godine, u funkciji efikasnog objedinjavanja celokupne seoske zajednice – na jednom nivou, i u obezbeđivanju povoljnih atmosferskih uslova i rodne godine – na drugom nivou. Na mikroplanu su se za kretanje litijske obredne povorke vezivale odgovarajuće mikroritualne radnje, najčešće klanje žrtvenog jagnjeta, biranje krstonoše i kolačara (pojedinačno), obavijanje svetih stabala ili drugih sakralnih objekata, posipanje žitom i vodom učesnika obredne povorke, gaženje vode (reke, potoka), zajedničko slavlje uz obavezno kolo.
Obnovljen običaj
Pre osam godina u Rumi obnovljen je običaj kraljičkih povorki, a oživeo ga je rumski Ansambl narodnih igara i pesama “Branko Radičević“, pod umetničkim rukovodstvom Petra Popovića, nosioca projekta naslovljenog „Da i našim šorom kraljice krenu“. Projekat je podržala Opština Ruma. Revitalizaciji običaja priključila se i Srpska pravoslavna crkva Sošestvija Svetog Duha.
Običaj se izvodi na drugi dan praznika Duhovi, slavu rumskog hrama. Devojke iz ansambla, obučene u najlepše nošnje, nakon liturgije u sabornom hramu u Rumi, kreću u ophod po rumskim ulicama i ustanovama, ali i kod domaćina koji za njih širom otvaraju svoje kapije. Smatra se da onaj ko primi u svoj dom kraljice zajedno sa njima prima blagostanje, zdravlje i sreću.
Običaji i verovanja vezani za duhovske praznike zauzimaju veoma značajno mesto u ciklusu godišnjih praznika, a obredna praksa za ovaj veliki crkveni i narodni praznik je veoma raznovrsna i bogata. U obrednoj praksi duhovskih praznika naročito je bila izražena potreba za obezbeđenjem plodnosti polja, posebno zasejanih žitaricama, kao i omogućavanjem vlage potrebne usevima, naročito u tom periodu. Posebno se određenim elementima obredne prakse želela i zaštita useva od atmosferskih nepogoda, koje su, po vekovnom iskustvu vojvođanskih zemljoradnika, bile veoma česte u tom periodu. Sve su ove magijske radnje kulminirale u kolektivnom seoskom molepstviju, odnosno litijama koje su pronošene na polja pod okriljem crkve.
S istim ciljom izvođene su kraljičke igre, koje su prvobitno bile vezane za agrarno-magijske običaje tokom prolećno-letnjeg ciklusa, a kasnije, hristijanizacijom nekih običajnih elemenata, vezale su se za određene praznike, na primer Svete Trojice, odnosno za Duhove. Kraljice u suštini predstavljaju duhove vegetacije koji, po verovanju, treba da doprinesu plodnosti polja, kao i opštem napretku domaćinstva koje su kraljice pohodile, ali i opštem dobru u čitavoj seoskoj zajednici. Njihova je glavna uloga da deluju na plodnost, a poreklo im je veoma staro i smešta se u vreme matrijarhalnog društvenog poretka.
Učesnice
Grupu kraljica je činilo više devojaka, a broj učesnica se razlikovao od mesta do mesta. Negde je učestvovao neparan broj devojaka (tri, pet sedam ili devet), a negde je bio paran broj učesnica. Svaka devojka u kraljicama je imala određenu ulogu. Glavne ličnosti u obredu su kralj, kraljica ili mlada, barjaktar, a ostale učesnice su svita ili pratnja, dok se negde nazivaju dvorkinje ili jednostavno kraljice. Sve učesnice su bile obavezno svečano obučene u belu odeću i obuću, a kose su im bile raspuštene. Kralj i barjaktar imaju visoku kapu od kartona. Preko grudi su imale vezanu trobojku ili tkanicu. Devojka koja je imala ulogu kralja kao rekvizit je nosila sablju i krunu na glavi od hartije, ukrašenu cvećem sa vidno istaknutim paunovim perom na prednjoj strani. Paunovo perje se smatra amajlijom protiv zlih pogleda. Kraljica je obučena kao nevesta (mlada) za venčanje, sa vencem i velom na glavi. Barjaktar je nosio barjak (svilenu maramu bele ili crvene boje), obično na kraćem drvenom štapu, na čijem je vrhu ponegde bilo postavljeno ogledalo. U nekim selima je barjaktar nosio i sablju. Negde su ostale učesnice preko čela i kose nosile papirne ili svilene trake, koje su sa kosom padale niz leđa, a ponegde su umesto traka imale muške šešire crne boje, ukrašene cvećem, perima od bele čaplje. Na šeširu je spreda bilo pričvršćeno četvorougaono ogledalo, koje je, pored ukrasne, imalo i magijsko-apotropejsku ulogu, jer se u narodu verovalo da se svaka devojka u kraljicama mogla i ureći i umreti. Smatralo se da se ogledalom hvataju likovi demona, koji su u tim prilikama bili posebno opasni, a zarobljeni na površini ogledala su gubili svoju moć.
Kraljica, mlada, pokrivala je svoje lice velom, kako bi se zaštitila od zlih pogleda, da je zlobnici ne bi urekli. Na podsticanje rasta i delovanja sila vegetacije navodi i sam izbor mladih devojaka izvođača rituala i bogatstvo ukrasa od cveća i mladog prolećnog bilja, kojima su bogato ukrašena oglavlja kraljica, kao i neke izvođačke aktivnosti u samom obredu.
Kraljički obred asocira i na svadbu, što se vidi u ritualnim likovima (kraljica, mlada), kao i iz opreme (bela odeća, veo, barjaci). To je izraženo i u kraljičkim pesmama, kroz koje kraljice neposredno nude sebe. Izvođenje kraljičkog obreda propraćeno je pesmama različitog sadržaja, koji se uglavnom odnosi na pojedine ukućane, pogotovo na momke, devojke, na darivanje kraljica i slično. Kraljice su se na dan Duhova ili drugi dan praznika okupljale u kući devojke koja je imala ulogu kraljice. Iz kuće su polazile u određenom poretku u parovima. Išle su od kuće do kuće kroz sokake i ulice Bačke, Banata i Srema.
Jelena Arsenović
Etnolog – viši kustos
Zavičajni muzej „Ruma“
Ukoliko volite i želite još da čitate, knjigu „Poljoprivrednikov poljoprivredni kalendar 2024“ možete poručiti preko sajta www.poljoprivrednik.net.
