Sinestezija – izraz starogrčkog porekla, sastavljen od reči SYN (ujedinjenje) i AESTHESIS (osećaj/sentiment) što znači UJEDINJENJE SENTIMENATA. Može se reći da predstavlja spontanu subjektivnu asocijaciju različitih osećaja, izazvanu direktnim doživljavanjem samo jednog od njih; učenje i osećaj pomoću kojih ono što posmatramo svojim čulima ima mogućnost sinteze ili koegzistiranja (npr. mirisi imaju oblik, boje, zvukove…)
Istorijski podaci – Paralele između različitih čulnih senzacija zanimale su umetnike i naučnike još od antike (zapisi Aristotela “O duši”). Odatle potiče i Sinkretizam, umetnost nedeljiva na rodove i vrste što znači da su boja i zvuk pripadali određenim predmetima, a percepcija predmeta bila je specifična. Zato su ples i svetlo od plamena vatre, koji su bili obavezne ritualne radnje, bili neodvojivi i izvodili su se u određenim i predviđenim prilikama.
Zaintrigiran “posebno studioznim slepim čovekom” koji je samouvereno tvrdio kako doživljava jarko crvenu tj. “grimiznu” boju u trenutku slušanja zvuka trube, tada, tačnije 1690. godine, oksfordski akademik i filozof Džon Lok (John Locke) dobio je priliku da prepozna i zabeleži “najraniji” slučaj sinestezije.
Naučna istraživanja, statističke kontradikcije i problematika u pronalaženju uzroka – Ranije, vekovima naizgled neobjašnjiv, kontroverzan i intrigantan koncept sinestezije, danas studije sa sigurnošću objašnjavaju kao biološki, automatski i nenaučeni fenomen, nastao bez uticaja spoljašnjih faktora i bez ikakve korelacije sa halucinacijama. Statistički, stanje je navodno češće kod ženskog nego muškog pola i genetski je nasledno. Kontradikcije se javljaju sa nedavnim istraživanjima, gde jedne studije izlažu retzultat koji navodi da je samo jedna osoba “sinesteta” u odnosu na 2.000 ljudi, dok druga sugeriše kako jedna osoba ima neki oblik ili varijaciju sinestezije na svega 300 ljudi.
- Najčešće forme sinestezije, kako naučnici veruju, su “boja grafema” i “kromestezija” – tonovi, muzika, slova, brojevi ili glasovi viđeni kao specifične boje, uglavnom projektovane u unutrašnjosti uma, a retko kao vizije, tj. van telesnih granica, ali uvek “nadomak ruke”.
- Sa druge strane, najređi, ali i najteži oblik prethodno pomenutog fenomena, po pitanju mentalnog zdravlja i balansiranja raznih aspekata svakodnevnog života, predstavlja tzv. Mizofonija. Opisana je kao “mržnja prema zvuku” i veoma visoka osetljivost prema istom (frekvenciji, jačini, boji…), koja kod sinestete izaziva negativne i agresivne emocije, a najčešći pokretači su zvukovi povezani sa ljudima (disanje, žvakanje, lizanje usana…).
Tipovi sinestezije:
Do danas je poznato da ima više od 60 ili čak 80 načina na koje se ovaj fenomen može ispoljiti. Neki od najzastupljenijih tipova su:
- Kromestezija – kombinacija zvukova i boja
- Akustično – taktilna sinestezija – specifični zvuci koji izazivaju osećaje u određenim delovima tela
- Leksiko – gastična sinestezija – sinteza ukusa i reči ili slika (memorija)
- Vremensko – prostorna sinestezija – osećaj da vreme ima fizičke karakteristike
- Taktilno – emocionalna sinestezija – dodirivanje određenih tekstura izaziva isto tako određene emocije
- Sinestezija dodirnog ogledala – u potpunosti isti osećaj koji proživljava druga osoba u datom trenutku (bilo da je taktilna/osećaj iz spoljašnje sredine primenjen na telu osobe koja se posmatra, ili unutrašnje/emotivne prirode pomenute osobe)
Slikarstvo
- Vasilij Vasiljevič Kandinski (rus. Василий Васильевич Кандинский; 16.12.1866-13.12.1944.) – ruski pisac i začetnik apstraktnog slikarstva doprinosi veliki značaj popularizaciji samog pojma “sinestezije”, tvrdeći da – “najveća umetnost treba da podstakne ogromno, multisenzorno iskustvo u gledaocu.”
Veruje se da je Kandinski sam posedovao ovaj fenomen, međutim i dalje postoji debata da li je njegova sinestezija bila prirodni produkt ili samo fascinacija i eksperimentisanje sa preplitanjem muzike kroz apstraktno obojena dela. Smatra se, da je pre svega bio inspirisan svojim savremenikom i austrijskim kompozitorom Arnoldom Šenbergom (Arnold Schönberg), kao i teorijom boja Getea (Johann Wolfgang von Goethe), Šopenhauerovim (Arthur Schopenhauer) delima i delima Rudolfa Štajnera (Rudolf Steiner).
Kako bi opisao svoja umetnička tj. slikarska dela, Kandinski se često služio muzičkim terimnima, te je ona koja su nastala spontano nazivao “improvizacijama”, a detaljnija i mnogo kompleksnija “kompozicijama”. Nakon 1910. godine, svoje radove je grupisao u tri kategorije: Impresije, Improvizacije i Kompozicije, gde su njegove pojedinačne slike dobijale nazive poput Fuga, Pogrebni Marš, Suprotni Akord…
- Edvard Mukn (norv. Edvard Munch; 12.12.1863-23.01.1944.) – norveški umetnik i jedan od značajnih predstavnika ekspresionizma u slikarstvu.
Još jedan primer sinestezije u slikarstvu može se opaziti kod Munkovog opisa “Krika“, jednog od popularnijih dela u čitavoj istoriji likovne umetnosti koje se i danas koristi kao simbol za duševnu bol, očaj, samoću, neshvaćenost, melanholiju i prazninu. Sama slika predstavlja izraz Munkove lične neuroze, te opisuje panični krik u pomerenom prizoru zbog mentalnog otuđenja. Munk je opisao nastanak ove slike sledećim rečima: “Šetao sam s prijateljima, sunce je zalazilo, nebo se pretvaralo u krvavo crvenu boju. Odjednom sam se osetio iscrpljenim, zaustavio sam se i oslonio na ogradu: video sam krv i plamene jezičke iznad plavo-crnog fjorda i grada. Moji su prijatelji nastavili hodati, a ja sam ostao, drhteći od nemira, i osećao sam beskrajan krik kako prolazi prirodom.”
Književnost
Generalno govoreći, sinestezija u literaturi predstavlja neku vrstu metaforičkog koncepta, gde dolazi do preplitanja dva ili više senzornih polja. Primeri sa kojima se susrećemo u svakodnevnom životu ili govoru su – tamne i svetle senke, tople i hladne boje…
Relativno dalje u istorijskim zapisima ovaj fenomen možemo zapaziti u Homerovim delima (“Medni glas” sirena), Bibliji (“I obazreh se da vidim glas koji govoraše sa mnom”), renesansnoj poeziji Džon Don (John Don) (“glasni miris”).
U krugovima filozofa, simbolista, poeta i generalno književnika, koji stvaraju za vreme romantičarskog pokreta, krajem 18. i tokom prve polovine 19. veka (Bodler, Rembo, Šeli, kasnije Lorka, pa čak i nemački ekspresionisti) sinestezija ima veliki značaj i simbolističku upotrebu u pre svega formi poezije kao književnog izražavanja. Književnici smatraju da sam fenomen zahteva duboko razmišljanje i poniranje u podsvesno, te da kao takva, zahteva potpunu reformu objektivnosti (“šamanizam poezije”).
“Sinestezija nas vraća u suštastvo iz kojeg smo potekli, pa samim tim ne može predstavljati puku metaforu ili epitet”.
Muzika
Jedan od uticajnijih ličnosti i muzičara, stvarajući krajem 19. i početkom 20. veka, koji je sinesteziju, može se reći doslovno oživeo na sceni, proživljavajući čitavo iskustvo kroz svoja dela zajedno sa publikom, jeste ruski kompozitor, Aleksandar Skrijabin (rus. Александр Николаевич Скрябин; 25.07.1871 – 14.04.1915.).
Kompozitor je na početku svog stvaralaštva bio pod snažnim uticajem Šopena (pol. Frédéric Chopin) i čitavog romantičarskog pokreta, ali ne zadugo. Vremenom je počeo da stvara pod uticajem svojih savremenika, poput Šenberga, međutim njegov muzički jezik postaje ne sasvim atonalan, već svojim disonantnim progresijama donosi nešto sasvim novo i transcendentira tadašnje norme tonalnosti. Ovakav pristup muzici se takođe poklapao sa Skrijabinovim metafizičkim poimanjem realnosti tj. filozofijom metafizike. Kasniji uticaji teosofije (ezoterijski pokret), sinteze što više različitih umetnosti u jednu celinu (Gesamtkunstwerk) što pokušava da uradi pre svega Vagner (Richard Wagner) kroz svoje umetničke poduhvate, i upotrebom specifičnog tipa sinestezije – kromestezije – Skrijabin postaje jedan od glavnih predstavnika Ruskog simbolizma i značajan reprezentativac Ruskog Srebrnog Doba.
“Klavjatura sa svetlima” (franc. Clavier a lumieres ili ital. Tastiera per luce), kako se pojavljuje u partituri, bio je muzički instrument koji je izumeo Aleksandar Skrijabin za upotrebu u svom delu Prometej – Pesma vatre. Konstruisana je samo jedna verzija ovog instrumenta, za izvođenje pomenutog dela, u Njujorku, 1915. godine. Instrument je trebalo da bude klavjatura, sa notama koje odgovaraju bojama kompozitorovog sinestetičkog sistema, naznačenog u partituri. Međutim, brojni istraživači sinestezije dovode u pitanje tvrdnju da je Skrijabin bio sinestet.
Kada su note poređane po krugu kvinti, boje su poređane po spektru, što navodi brojne istraživače sinestezije na to da kompozitor nije iskusio fiziološko stanje fenomena. Pored toga, tvrdi se da su na Skrijabinove asocijacije boja uticala njegova teozofska čitanja.
Još neke od popularnih ličnosti sa različitim tipovima sinestezije:
- Merlin Monro (Marilyn Monroe)
- Bili Ajliš (Billie Eilish)
- Kanje Vest (Kanye West)
- Nikola Tesla
- Djuk Elington (Duke Ellington)
- Franc List (Franz Liszt)
- Rihard Vagner
- Farel Vilijams (Pharrell Williams)
- Olivije Mesijan (Olivier Messiaen)
- Apeks Tvin (Aphex Twin)
Preuzmite našu Android aplikaciju sa Google Play Store.
