Projekat „Potamišje – bogatstvo biodiverziteta i značaj njegove zaštite“ podržan je i sufinansiran od strane Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i odnose sa verskim zajednicama
OPOVO – Područja podložna poplavama u ljudskoj kulturi i privredi redovno su smatrana izvorom opasnosti za ljude zbog čega su izvođeni hidrotehnički radovi i regulacije tokova reka.
Međutim, to je imalo i svoju drugu, negativnu stranu.
Toga su na području centralne i jugoistočne Evrope ljudi postajali svesni tek kada su želje za brzom dobiti zapretile da će najživlje delove toka velikih reka, pretvoriti u relativno sterilne i monofunkcionalne odvode suvišne vode.
Površina vlažnih staništa u Dunavskom slivu smanjena je za 80% u poslednjih 150 godina. To je značilo i veliki gubitak biodiverzitata, kako po vrstama tako i unutar populacija, ali i ogromne ekonomske štete, uzimajući u obzir da su brojne ekosistemske usluge izgubljene, a one koje postoje, znatno iscrpljene.
Većina pretnji koje su povezane sa ugrožavanjem i uništavanjem aluvijalnih područja i dalje su aktualne: urbanizacija, isušivanje, prekomerna eksploatacija flore i faune, rasparčavanje staništa, invanzivne vrste, zagađenje, intenzivno šumarstvo…
Ekoturizam je veliki potencijal Potamišja (foto: Č.Vučković)
U takvoj konstelaciji nametnula se potreba za zaštitom prirodnih staništa, a zanimljivo je i pomalo neshvatljivo, da Potamišje, kao jedna velika prirodna celina u Vojvodini do sada nije imala ni jedan status zaštite, iako po vrednosti nadmašuje gotovo sva ravničarska i močvarna zaštićena područja u Srbiji.
Značaj i funkcije ovog područja su mnogobrojne. Osim stecišta za bogati živi svet, posebno za veoma brojne strogo zaštićene vrste i vrste od međunarodnog značaja, prostor „Potamišja“ ima i značajnu koridorsku funkciju, obezbeđujući fizičku vezu između obronaka Karpata i obala Dunava koje spaja.
Prve ideje o bogatstvu prirodnih vrednosti Potamišja potiču iz perioda od pre 45 godina, nakon čega su ubrzo usledile i prve zvanične valorizacije urađene od strane Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode. Deo područja ušao je na listu Međunarodno značajnih područja za ptice (IBA) 2000. godine, nakon čega je usledilo intenzivno istraživanje, te je u periodu od 2000. do 2014. sakupljen veliki broj dodatnih dokaza o prirodnim vrednostima ovog područja.
Izlov ribe – u Potamišju se nalazi sedam ribnjaka (foto: Č.Vučković)
Na spisak evropski značajnih područja za ptice 2009. godine ulaze dva novodefinisana IBA područja: Gornje i Srednje Potamišje, dok je naredne godine Potamišje postalo ekološki značjno područje u okviru nacionalne ekološke mreže.
Upravo 2010. godine započela je i nova trogodišnja valorizacija prirodnih vrednosti, realizovana od strane Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode na osnovu Srednjoročnog programa zaštite prirodnih dobara za period 2011-2020, da bi usledilo intenzivno definisanje i usklađivanje mera i režima zaštite sa zainteresovanim stranama.
Predloženo zaštićeno područje, koje se prostire neprekinuto od državne granice Srbije i Rumunije do mosta na reci koji povezuje Opovo i put Zrenjanin-Beograd, čini prostrana aluvijalna ravan reke Tamiš, unutar koje se ova reka u periodu visokog vodostaja slobodno razliva do prirodnih granica inundacionog područja.
Stara tradicija ekstenzivnog pašarenja (Č.Vučković)
Upravo redovno plavljenje je temeljni fenomen ovog zaštićenog područja. Poplave, kao i mozaik staništa koji one kreiraju i čije parametre određuju, čine ovo područje dinamičnim i funkcionalnim plavnim prostorom, i omogućavaju životne uslove izuzetno velikom broju strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta.
Član 33, stav 1. Zakona o zaštiti prirode, definiše ovu vrstu zaštićenog područja na sledeći način: „Predeo izuzetnih odlika je područje prepoznatljivog izgleda sa značajnim prirodnim, biološko-ekološkim, estetskim i kulturno-istorijskim vrednostima, koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva“.
Predloženi Predeo izuzetnih odlika „Potamišje“ se prostire na ukupnoj površini od 23.989,79 hektara. Unutar ovog zaštićenog područja uspostavlјaju se režimi zaštite I, II i III stepena, na osnovu člana 35. Zakona o zaštiti prirode. Režim zaštite I stepena uspostavlјa se na ukupnoj površini od 27,14 hektara, režim zaštite II stepena na ukupnoj površini od 12.258,39 hektara, a režim zaštite III stepena na ukupnoj površini od 11.074,25 hektara.
Predeo izuzetnih odlika „Potamišje“
Kada govorimo o zaštiti ovog područja veoma je bitno definisati faktore ugrožavanja.
Alohtone i invazivne vrste predstavljaju jedan od najznačajnijih faktora smanjenja i gubitka biodiverziteta. To su pre svega biljne vrste, planktoni i ribe. U Potamišju je zabeleženo 25 invazivnih taksona biljaka, a četvrtina ihtiofaune Potamišja su alohtone vrste riba, odnosno vrste koje su unesene iz Severne Amerike i Azije, slučajno, stihijski ili ciljano.
Izmena režima plavljenja regulacijom vodotoka predstavlja jedan od ključnih razloga narušavanja stabilnosti šuma. Smanjenjem proticajnog profila povećane su amplitude vodostaja od kojih zavisi prirodna obnova šumske vegetacije. Regulacijom vodotoka (odsecanjem meandara) kretanje vode je ubrzano i usmereno na centralni deo vodotoka, što pojačava eroziju korita i obala reke.
Intenzivno šumarstvo takođe može biti ugrožavajući faktor, posebno na faunu beskičmenjaka, vodozemaca, gmizavaca i ptica. To su pre svega upotreba pesticida u šumarstvu, širenja površina pod klonskim topolama, razvoj šumarstva na barskim terenima, pošumljavanje pašnjaka i livada, ali i uklanjanje pojedinačnih i grupnih starih stabala, izmena strukture tla i širenje invazivnih vrsta.
Nove promene u morfologiji reke Tamiš kao što su odsecanje meandara, zatrpavanje veze između glavnog toka i već odvojenih meandara, isušivanje mrtvaja, izgradnja obaloutvrda i brana, kao i promene vodnog režima, mogu imati negativan uticaj na populacije riba i ptica,.
Fizičko nestajanje staništa je verovatno i najveći ugrožavajući faktor za celokupan biodiverzitet Potamišja.
Urbanizacija, odnosno Izgradnja infrastrukture, širenje naselja i zona objekta za odmor u neposrednoj blizini zaštićenog područja dovodi do uznemiravanja celokupne faune.
Negativan uticaj turističkih aktivnosti na vodenim staništima ispoljava se gotovo isključivo kroz uznemiravanje ptica, na samoj vodi i na obali.
Predrasude, neznanje i zablude o živom svetu, posebno prema vodozemcima i gmizavcima, ali i prema nekim vrstama ptica dovodi do namernog i obesnog, pa i ritualnog ubijanja od strane ljudi.
Negativan uticaj lova ogleda se u veoma raširenom uznemiravanju migratornih jata vodenih ptica, a sa druge strane negativan uticaj ostvaruje se kroz namerni ili nenamerni odstrel jedinki vrsta koje su strogo zaštićene.
Zagađenje voda je takođe ugrožavajući faktor. Direktno ili indirektno otpadne vode dospevaju u Tamiš preko septičkih jama, bašti, kampova i plaža ili izlivanjem iz kanalizacije. Vode koje potiču iz ribnjaka bogate su azotom i fosforom, ostacima hrane i lekova, sedimentom i suspendovanim materijama, te prilikom pražnjenja ribnjaka dolazi do zagađivanja reke, zasipanja muljem i drugim štetnim materijama, koje nepovoljno utiču na ekosistem reke.
Kada su u pitanju ribnjaci važno je istaći da su oni veoma bitni ekosistemi zbog čega se mora obraćati pažnja prilikom održavanja ribnjaka i uobičajenih radnji posebno u periodu gnežđenja ptica, a tu se prvenstveno misli na naglo smanjenje i povećavanje nivoa vode, nekontrolisane seče i paljenja vegetacije (trske) i neplanirane seče flotantne i submerzne vegetacije.
Negativan uticaj zemljoradnje u Potamišju ostvaruje se usled neodgovarajuće primene hemijskih preparata koji se u poljoprivredi koriste kao pesticidi ili mineralna đubriva. Neodgovarajuća primena podrazumeva: primenu preparata koji su zabranjeni, na način koji nije predviđen ili je zabranjen uputstvima za upotrebu, u količini koja nije predviđena ili je zabranjena uputstvima za upotrebu, na područjima (mala udaljenost od vodenih objekata) koja su zabranjena, kao i tehničkim sredstvima
koja su zabranjena (letilice). U Potamišju, kao i na drugim lokalitetima u Vojvodini, veoma je učestalo i paljenje žetvenih ostataka, kao i suve vegetacije.
Proglašenje zaštićenog područja koje se predlaže, pruža mogućnost da se one trajno očuvaju i održivo koriste i nudi brojne mogućnosti i razvojni potencijal za četiri opštine koje gravitiraju Tamišu.
Područje nudi brojne ekosistemske usluge lokalnom stnovništvu i šire, na najmanje četiri lako vidljiva nivoa: obezbeđujuće, regulišuće, stanišno-ekosistemske i usluge iz oblasti ljudske kulture. To su: hrana, voda, sirovine, genetički resursi, regulacija kvaliteta vazduha, regulacija klime, smanjenje snage ekstremnih događaja, regulacija protoka vode, tretman otpadnih voda, sprečavanje erozije, održavanje plodnosti zemljišta, biološka kontrola, oprašivanje, održavanje životnog ciklusa divljih vrsta, održavanje genetičkog diverziteta, estetski doživljaj, rekreacija i turizam, inspiracija za kulturu, umetnost i dizajn, kognitivni razvoj.
Vlada Republike Srbije je 26. oktobra 2023. godine donela odluku o proglašenju zaštite Predela izuzetnih odlika „Potamišje”, kojom je obuhvaćeno ukupno sedamnaest sela ovog područja. Odluka je doneta na osnovu predloga i studije koju je izradio Pokrajinski zavod za zaštitu prirode.
Izvor podataka: Pokrajinski zavod za zaštitu prirode – Studija zaštite PIO „Potamišje
Projekat „Potamišje – bogatstvo biodiverziteta i značaj njegove zaštite“ podržan je i sufinansiran od strane Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i odnose sa verskim zajednicama
